С Молор-Эрдэнэ : Логиктой сэтгэн бодох

 

Эхлэл.

Жоохон логиктой сэтгээч... гэж хэлснээрээ бид аливаа зүйлийн тухай сэтгэхдээ логикийг хэрэглээ ч гэсэн санаа болов уу. Логик гэдэг нь зөвөөр сэтгэн бодох гэсэн утгатай грек үг юм. Чи жоохон логиктой юм ярьж байгаа ч гэдэг нь нээрээ л эхлээд зөв бодож сэтгээ ч тэгснийхээ дараа яриачээ л гэсэн ажээ. Тэгвэл логик гэдэг маань юу болох түүний гүн утгыг судалж ойлгох нь хамгаас чухал юм.

Аливаа үг болон ухагдахуунуудын цаад гүн утгыг олж мэдсэнээрээ ядаж бидний бодолтууд зөв тэгээд ч хэлж ярьсан зүйл маань бас зөвөөр илэрхийлэгдэж үүний үр дүнд бид хамгийн гол нь зөв ойлголцоход мөн ухаарахад тустай юм. Хамгийн чухал нь үнэхээрийн байгаа байдлыг логиктойгоор бодож чаддаг болох чадвар.

Хувь хүн бодолдоо заавал зохион байгуулалт хийх хэрэгтэй байдаг. Энэ нь бодол санаагаа нэгдмэл болгож эмхэлж журамлана гэсэн ойлголт юм. Журамтай байх нь баталгаатай байдлыг бий болгодог ач холбогдолтой. Хэт болон туйлын журамтай байна гэдэг нь бүрэн төгс логик юм. Хүмүүсийн бодож байгаагын болон логикийн гол цөм нь симболь, томьёо тэмдэг болон ухагдахуун, тоонуудаар илэрхийлэгдэнэ. Тоонууд бол хамгийн энгийн бөгөөд ерөнхий санаа буюу идей юм. Тийм ч учраас олонхийн санал тоон дээр нэгдэхдээ илүү хурдан байдаг. Томьёог математикийн аргаар буюу бодитоор тодорхойлж болдог. Үнэхээрийн байгаа байдлыг тоон утгаар тайлбарлах хэрэг гарвал абстракцлах өөрөөр хэлбэл үг болон тоонуудын тусламжтайгаар илэрхийлэх болдог. Тоо болон томьёог бид бодох биш харин тооцолдог гэдгийг анхаарах хэрэгтэй. Учир нь тоонуудыг нэм хасаж тооцоолсоны эцэст тоо л гарна. Харин бодох эсвэл бодол хийлнэ эсвэл бодно гэсэн ойлголтууд нь дэндүү их өргөн утгатай. Амьдралдаа илүү их хэрэглэх ёстой үгнүүд юм. Хэрвээ тоог тооцоолох логикийг илэрхийлье гэвэл төдий хэрийн их бага эсвэл төдий чинээ том жижиг гэж л хариулах юм. Бид тэгэхээр хорвоо ертөнцийг том жижигээр нь мөн ухагдахуунуудыг эсвэл тоонуудыг хэрэглэж журамлан боддог. Бүхий л хэмжиж байгаа байдлууд маань тооцоолсон нэгжүүд дээр буюу янз бүрийн ухагдахуунууд дээр тогтдог. Тэдгээрийн тусламжтайгаар юмсын ижил талыг хайж тогтоогоод ижилсүүлдэг. Ижил байдлаас үргэлжийн давтагдах бүтцүүд бий болдог ба игэж байж сая л нэг журам үүсдэг.

1. Журамтай бодох

Хүний танин мэдэхүй гэдэг нь бараг л ухагдахуунуудыг ижилсгэж ойлгосон хийсвэр ойлголт юм. Логиктой боддог болсон тэр цаг үе хэдийд эхэлсэн бэ гэхээр аливаа зүйлсийг категорчилж чаддаг болсон тэр л цаг үе гэж хэлдэг. Бид аливаа зүйлд буюу болсон үйл явдалд нэр өгснөөрөө зөвхөн тэр нэрээр л өөрөөр хэлбэл идентитэт тогтоодог. Ингэхдээ бид нэг ерөнхий характерийг тогтоогоод олон зүйлийг адилхан нэрээр л нэрлэх болдог. Ар араасаа болж буй амьдралын үйл явцад ямарваа нэг нэгдмэл байдлыг олж тогтоож байна гэдэг маань хэмжсэн хэмжилтийн буюу өгч чадсан нэрний адилхан байдлууд юм. Логиктой бодож байна гэхээрээ бид юмс, үйл явдлыг таслаж тодорхой хязгаар тогтоогоод нэгдмэл болгон хувааж байгаа бодол юм. Тодруулбал логиктой бодоход заавал нэг хил хязгаар тогтоож нэгдмэл нэг эд юмс гэсэн ойлголт хэрэгтэй байдаг. Тэгснээрээ бид энэ бол нэг тийм эд гэж нийтээрээ тогтдог. Тэгж байж л танин мэдэхүй бий болно. Логиктой бодоход бас процессуудыг буюу үйл явцыг эд зүйл болгож нэрлэдэг. Хэт их хязгааргүй, ар араасаа цуван болж байгаа явцаас бид тодорхой нэг дүрсийг зааглан салган авч эд юм цаашилбал бодис болгон нэрлэдэг. Түүнийгээ бид үнэхээр тийм ер нь тийм байсан гэж тодорхойлдог. Хэрэг дээрээ бидний эд юмсын тухай ухагдахуун нь хязгааргүй үргэлжлэх зүйлээс тасалсан зохиомол нэгдмэл байдлыг бий болгодог үйл ажиллагаа юм.

Бүхий л хатуу логиктой бодолтууд нь абстракци буюу хийсвэр обьектуудад хэрэглэгдэнэ. Мэдрэх эрхтэнүүдээрээ мэдэрсэн мэдрэмжүүд нь үгээр илэрхийлэгдэхгүй. Үүнд үг хэл байхгүй. Үгээр илэрхийлнэ гэдэг маань үнэхээрийн байдлыг зөвхөн л өнгөцхөн хуулж байгаатай адил билээ. Бид мэдрэмжээ илэрхийлэх болохоороо өөрсдийнхөө мэдрэмжийг ямар нэг үг болон хийсвэр тэмдэг нэрнүүдэд тааруулдаг. Үүнээс болж бидний субьектив мэдрэмж болон мэдэрсэн мэдрэмжүүд цаашилбал амссан сэтгэлүүд маань хайхрамжгүй орхигддог. Нэр өгсөнөөрөө бид эд зүйлсийг бий болгодог харин мэдрэмжүүдээ ижилсгэж байгаагаараа бид ухагдахуунуудыг адилтгаж орлуулдаг.

Мэдэрсэн мэдрэмжийг үгээр хэл яриагаар тайлбарлаж тодорхой журам бий болгож болдог. Амссан сэтгэлийг хангалттай илэрхийлэх хэрэгсэл байдаггүй. Тийм учраас бид ерөнхийлсөн үг яриагаар ганцхан тохиолдсон зөвхөн өөрийнхөө мэдрэмжээр амссан сэтгэлээ ерөнхийлөн ярих хэрэг гардаг. Ингэж үнэхээрийн байдлыг зөвхөн зураглаж тусгасан тусгалыг л ойлгох хэрэгтэй болдог.

Бидний бүхий л мэдэж авсан мэдлэгүүд үг болон тоонуудаас бүрддэг. Энэ хийсвэр бодол нь бүхий л нэг ангилж болох эд зүйлсийг хамруулан хэлсэн байдаг. Олон юмсын хоорондох адил хэлбэр дүрсийг тодотгож аваад түүндээ зориулан нэг үг сонгож нэр өгдөг. Эд юмсыг нийтэд нь үгээр ангилдаг. Тэдгээрийг хооронд нь ялгаж салгаж ангилж байж л үгээр илэрхийлэх боломжтой. Бодох гэдэг маань ангилж категорид оруулна гэсэн ойлголт. Логиктой бодохын уг суурь нь заавал нэг идетитэт тогтоох эсвэл идетитэтгүй болгох гэсэн үг юм.

Тодорхойлох болон үгээр илэрхийлэх зэрэг нь нэг ёсондоо хялбарчилж байна гэсэн ойлголт бөгөөд энэ нь амьдралыг практикчлах хэлбэр юм. Ижил нэр эсвэл адилтгасан нэр өгөөд байна гэдэг нь үнэхээр цаад ялгааг нь арилгаад байна л гэсэн ойлголт.

2. Рациональ ба логиктой бодох

Рациональ болон логиктой бодох гэдэг нь болсон үйл явдал мэдэрсэн мэдрэмжүүдийн үргэлжлэх үйл явцаас салгаж авч тодорхойлсон ухагдахуунууд бөгөөд үргэлж үнэхээрийн байдлын нэг тасалбар хэсэг юм. Энэ явдал нь хэзээ ч хязгаар тогтоогоогүй бүхий л төрөл зүйлүүдийг хамааруулж чаддаггүй. Логик нь олон янзын зүйлсийг дүгнэж нэгдмэл болгохыг шаарддаг. Бидний бодолд багтсан зүйлийг л бид мэдэж авч чаддаг. Бодлууд журамгүй бол мэдэж авах боломжгүй. Хийсвэрлэн бодож чадахгүй бол логиктойгоор бодож чадахгүй юм. Хаа ч ойлгогдохоор бодож чадахын тулд системчилж нэгтгэж бодож чадах хэрэгтэй.

Логиктой бодох ба хэл яриа зэрэг нь оюун ухаанд нэр томьёог бий болгож төлөвшүүлдэг. Хэлж ярих нь ухаан санаанд байсан тодорхой биш урсгал мэт бодлуудад дүрс хэлбэр оруулж өгдөг. Тэр хар бараан үзэгдэх юу нь ч мэдэгдэхгүй зүйлийг ухаарч эхэлдэг. Аливаа үйл явдал болсон цаг хугацаа тодорхой орон зай зэргээр тухайн зүйлийн онцгой байдлыг тодорхойлдог. Үнэхээр гэснээрээ бид дөнгөж сая яг энд шүү гэж ганцаарчилж хэлж байгаа хэрэг юм.

Үнэхээр байсан гэдэг нь ганцхан удаагийн тухайн цагт тухайн газар болсон зүйлийг хэлнэ. Сэтгэн бодлын үнэн эсвэл андуурал зэрэг нь заавал болсон үйл явдлыг үзэж харсаныг урьдал болгодог. Юм болгон барьцтай нэртэй байх хэрэгтэй байдаг. Учир нь өөрийн гэсэн нэртэй болсны дараа тэр нь үнэхээр нэг юм өөрөөр хэлбэл зүйл болдог. Түүний дараа л хүлээн авч зөвшөөрдөг.

Бид аливаа зүйлийг хийсвэрлэж байна гэх нь их ч бага ч нилээд иж бүрэн асуудал юм. Чулуу, мод ба ном гэдэг нь зүйлсийг хэлж байгаа идейнүүд. Амьдрал дээр бүгд л ер нь сандал ширээ гэж юуг хэлээд байгааг дотроо мэддэг. Ингэснээрээ бид юм болгоныг тайлбарлах шаардлагагүй болдог ашигтай талтай.

Бүхий л сэтгэн бодох проблемууд нь зүйлсийг байгаа байхгүйг илэрхийлэх проблем байдаг. Яг байсан гэж тодорхойлон зүйлсийг бий болгосноороо олон янзын болсон үйл явдлуудад нэг адил нэр өгөх боломжтой болдог. Нэр нь адилхан байна гэж байгаа нь шинж чанар нь адилхан гэсэнтэй ижил биш. Адил төсөөтэй эсвэл ижилхэн гэсэн хоёр ойлголтыг ялган сэтгэхэд маш хүндрэлтэй байдаг. Олон тодорхой биш ойлгогдохгүй байгаа зүйлсийг шүүмжлэлтэй хандаж сонгоогүй нэрлэгээ болгон нь тодорхойлолтуудтай холбоотой юм. Аливаа зүйлийг бусад зүйлстэй төсөөтэй байдлаар нь нэгтгэн нэрлэснээр шинэ зүйлс нь орхигдож сэтгэн бодох бололцоогүй болгодог талтай. Үүний нэг жишээ нь бид заавал хэвшсэн ойлголтоороо ойлгох гээд байдагт оршино.

Дүрслэн бодож байгаа нь тэгэхээр нэг тухайлсан зүйлийг бусадтай харьцуулан ерөнхийлж байна гэсэн үг. Тэр нь үнэхээр нэг зүйл биш зөвхөн бодолд байгаа зүйл юм. Өөрөөр хэлбэл бидний бодол бол ямар нэг зүйлийг бий болгодог хэрэгсэл биш юм. Мэдээж хаа ч юм болгон үргэлж л баталгаатай байдаггүй. Ерөнхийдөө баталж байна гэсэн нь тухайн хүний хүсэл бодолтой харьцангуй хамааралтай байна.

3. Ижилсүүлэн бодох

Байгаль дээр яг ижилхэн биет байдаггүй. Хоорондоо яг ижил үйл явдал ч гардаггүй. Бусад бүх зүйлсэд хэрэглэж болох бүгдийг хамарсан хууль дүрэм ч байхгүй. Байгаль дээрхи бүх юмс ганцхан л заяасан юутай ч зүйрлэшгүй байдаг. Үнэхээрийн байгаль дээрхи юмс бүгд л нэг бүрчилсэн юмс. Од гэж байхгүй харин нэг бүрчилсэн однууд байдаг. Нэг бүрчилсэн хүмүүс л байдаг болохоос хүн гэж байхгүй хайгаад ч олохгүй. Хүн гэсэн ойлголт нь зөвхөн бидний үргэлж хэрэглэдэг нэгдмэл төсөөлөл болохоос биш нэг бүрчилсэн өөрөөр хэлбэл бие хүнтэй ямар ч хамаагүй.

Геометрт тойргийг гортигоор зурахад хэзээч өөгүй төгс тойрог зурах боломжгүй юм. Гэхдээ л үүнийг бид хийсвэрлэн төсөөлж хэрэглэдэг. Энэ нь тойрог гэсэн төрлийг бий болгодог. Төрлүүд нь ухаан бодолд байгаа бүтээл болохоос биш үнэхээр байгаа зүйлс биш.

Хоорондоо яг ижилхэн гэж бид л зохиож хэлдэг болохоос биш яг ижилхэн зүйлс байхгүй юм. Гэхдээ л бид ерөнхийлж нэг л нэрээр нэрлэдэг. Жишээ нь юм, зүйлс гэснээрээ бид бас л ерөнхийлж байна гэсэн үг юм. Бидний мэдлэг бол их бага гэсэн хэмжээ юм. Бид тооцоолж чадах зүйлийг л танин мэддэг. Тэгэхээр мэдлэг ба тооцоолох чадвар хоёрыг адилтгаж болох талтай.

Цаашилбал сэтгэн бодох логик нь тооцоолох ба тоолж байна гэсэн үг байх нь. Өөрөөр хэлбэл бид логиктой сэтгэж байна гэдэг нь нэмж хасаад л байна гэсэн ойлголт юм.